Baklavası, dondurması, sürmelik kreması, ezmesi derken son olarak Dubai çikolatası akımıyla Antep fıstığına talepte patlama yaşanıyor.
Ancak Türkiye’nin en büyük üreticilerinden biri olduğu ve “Şam fıstığı” olarak da bilinen bu yeşil fıstığın kökeni Ortadoğu ve Orta Asya olsa da dünyanın en büyük üreticisi, ihracatçısı hatta tüketicisi olan ülke son yıllardaki atılımı ile artık ABD.
ABD Tarım Bakanlığı verilerine göre, 2023-24 sezonunda ülkede yaklaşık 676 bin ton Antep fıstığı üretildi.
Bu, geçen sezonun 400 bin tonluk rekoltesinde yüzde 69’luk artış anlamına geliyor. Son on yılda ABD, İran'ı geçerek dünyanın en büyük fıstık ihracatçısı haline geldi. ABD Tarım Bakanlığı’na göre, İran’ın üretimi 2023-24 sezonunda 180 bin tona çıktı.
İçi kadayıf ve fıstık ezmesi dolu Dubai çikolatasının sosyal medyada viral olması, Antep fıstığına tüketici talebini de arttırdı.
Türkiye Tarım Bakanlığı’nın Temmuz ayında açıkladığı verilere göre, 176 bin ton Antep fıstığı üreten Türkiye, İran’ı izledi. Ancak Türkiye’nin bir önceki sezonda rekoltesi bakanlık verilerine göre 239 bin tonun üzerindeydi.
ABD bu sezonda ürettiği Antep fıstığının yüzde 62’sini ihraç etti. ABD Tarım Bakanlığı’na göre bu ihracat, Çin, Hindistan ve Avrupa Birliği gibi önde gelen pazarlara yapılan sevkiyatlardaki artışla yüzde 48 yükselerek 435 bin tonla rekor kırdı. Antep fıstığının özellikle Çin Yeni Yılı’nda popüler bir ikram olması nedeniyle Çin, ithalatçı ülkeler arasında birinci.
ABD’de tüketime kampanyalarla teşvik
Ancak özellikle son 5 yılda ABD’de arz rekor oranda arttı. Son rakamlara göre, rekor iç tüketime rağmen, nihai stoklar hala 105 bin ton civarında. Tüketimi arttırmak için güncellenen tariflerle sosyal medyada, Amerikalılar’ın damak tatları değiştiriliyor.
Yoğun pazarlama çalışmaları ile kahve aroması olmaktan çıkıp geleneksel yemek tariflerine eklenen Antep fıstığı, Şükran Günü ve Noel sofralarının yeni misafiri olurken, diyet ve spor endüstrisi de bu fıstığın faydalarını saymakla bitiremiyor.
ABD'de Şükran Günü yemeği için hazırlanan bir tarif: Antep fıstığı soslu kavrulmuş balkabağı.
Gıda ve tarım sektöründe hizmet veren Hollanda bankası Rabobank’ın Ekim ayında yayınladığı bir rapora göre, ABD Antep fıstığı endüstrisi, önemli bir arz artışı olması, fiyatların düşmemesi için pazarlama kampanyalarını ve sağlık araştırmalarını fiyat istikrarını korumak için çok önemli hale getiriyor.
Yani tüketicileri diğer kuruyemişler ve bitkisel proteinler yerine Antep fıstığını seçmeye ikna etmek gerekiyor.
Amerikan Antep Fıstığı Yetiştiricileri'nin (APG) çabaları da bu yönde. California, Arizona, New Mexico ve Teksas'ta 830'dan fazla yetiştirici üyeyi temsil eden ticaret birliği, çeşitli dallarda sporculara sponsor oluyor, ünlü aşçılarla işbirliği yapıyor, bilimsel araştırmalarla Antep fıstığının yararları üzerine çalışıyor.
Rabobank’a göre Antep fıstığı için dört ana pazar olan ABD, Türkiye, Çin ve AB, toplamda küresel Antep fıstığı tüketiminin yüzde 72'sini oluşturuyor. Çalışmalar da meyvesini vermişe benziyor çünkü ABD en büyük tüketici haline geldi.
ABD'nin 2005 yılında 41 bin 500 ton olan Antep fıstığı tüketimi 2023/24 döneminde 225 bin tona yükseldi.
Yemek ve tatlı tariflerinde kullanılmalarının yanısıra, çeşitli baharatlarla tadlandırılan ya da balla kavrulan çeşitlerini atıştırmalık olarak ABD marketlerinde yoğun şekilde bulmak mümkün.
Siyasi olaylarla gelişen bir endüstri
Peki nasıl oldu da ABD, Antep fıstığı üretimininde böyle bir atak yaptı?
Tarım uzmanları, bugün bunu iklimin elverişli olması ve Antep fıstığının dayanıklılığı ile açıklıyor. Ancak Antep fıstığının yükselişi onlarca yıl önceki siyasi gelişmelere dayanıyor.
1929 yılında ABD'de başarıyla ekilebilecek Antep fıstığı çeşitleriyle geri dönmesi için İran'a gönderilen Tarım Bakanlığı yetkilisi William E. Whitehouse, tüm endüstrinin tohumlarını atan kişi olarak anılıyor.
ABD’ye 20 kilo fıstık ve tohumla dönen Whitehouse’un getirdiği fıstıklardan sadece biri öne çıktı. Kirman eyaletindeki Refsencan’dan bir ailenin bahçesinden gelen fıstığa “Kerman” adı verildi.
ABD'nin Antep fıstığı endüstrisi 1929'da İran'dan getirilen tohumlarla başladı. İran bugün Antep fıstığı üretiminde ABD'nin ardından ikinci sırada.
Bilim adamları Kerman'ı daha dayanıklı anaç çeşitlerine aşılayarak çoğalttı ve güçlendirdi. ABD Antep fıstığı endüstrisini hala sırtlayan da Kerman.
Yine de onlarca yıl küçük ölçekli kalan endüstri için ilk önemli değişiklik, 1969'da ABD Kongresi’nin federal vergi kanununu değiştirmesi oldu. Narenciye ve badem bahçelerinin giderek daha fazla vergilendirilmesi üzerine üreticiler Antep fıstığı ekimine yöneldi.
İran İslam Devrimi’nden sadece aylar öncesinde 4 Kasım 1978'de Washington’un İran Şahı'na verdiği desteği protesto eden bir grup öğrencinin Tahran'daki ABD Büyükelçiliği'ni basarak 66 Amerikalıyı rehin alması ise endüstrinin kaderini tamamen değiştirdi.
Dönemin ABD Başkanı Jimmy Carter, İran'dan gelen Antep fıstığı dahil tüm mallara ambargo uygulanacağını açıkladı. 1986 yılında ambargo, bazı İran mallarına izin verecek şekilde değiştirildi ancak ABD Antep fıstığı endüstrisi, rüzgarı arkasına çoktan almıştı.
Kuraklığa dayanıklı, uzun ömürlü
Verimli toprakları, sıcak, kuru iklimi ve orta derecede soğuk kışları nedeniyle ABD’deki Central Valley bölgesi, Antep fıstığı için ideal yetiştirme koşullarını sunuyor.
California’da ihracatın gözdesi olan badem üretimi, artan sıcaklıklar, değişken yağışlar ve kuraklıkların eyalette daha sık yaşanmasının mahsulü daha az cazip hale getirmesi nedeniyle azaldı.
California'nın Lost Hills bölgesinde sıra sıra dikilmiş genç fıstık ağaçları.
Antep fıstığı bahçeleri minimum su ile sürdürülebiliyor, daha uzun süre susuz kalabiliyor ve tuzlu topraklarda yetişebiliyor. Antep fıstığı ağaçlarının, badem ağaçlarına göre dönüm başına 1200 metreküp daha az suya ihtiyaç duyduğu tahmin ediliyor.
Üstelik, Antep fıstığı ağacında doğal tozlanma, arılar değil rüzgar aracılığıyla oluyor. Polen rüzgarla erkek ağaçlardan dişi ağaçlara aktarılıyor.
Rekabet nasıl şekillenir?
İngiltere merkezli piyasa araştırmaları firması Business Research Company, Ekim ayında, “Antep Fıstığı Pazar Raporu 2024-Antep Fıstığı Pazar Büyüklüğü, Trendler ve 2033'e Kadar Büyüme” raporunu yayınladı.
Rapora göre, 2023 yılında 4,01 milyar dolardan 2024 yılında 4,22 milyar dolara çıkan pazar büyümesinin sürmesi bekleniyor.
“Yıllık bileşik büyüme oranı yüzde 5,4 ile 2028 yılında 5,21 milyar dolara ulaşabilir” denilen rapora göre tahmin dönemindeki büyüme, artan sağlık bilinci, doğal, minimum düzeyde işlenmiş gıdalara yönelik gelişen tüketici tercihleri, çevre sorunları konusunda artan farkındalık ve vegan dostu ürünlere yönelik artan talebe bağlanabilir.
Antep fıstığı pazarında faaliyet gösteren büyük şirketler, pazarda rekabet avantajı elde etmek için aromalı Antep fıstığı gibi yenilikçi ürünler geliştirmeye odaklanıyor.
ABD'de bir süpermarketin Antep fıstığı reyonu.
ABD üretim ve ihracatta İran ve Türkiye’yi büyük oranda geride bırakmış durumda. Birinciliğin değişmesi beklenmiyor ancak ikinciliğin İran’dan Türkiye’ye geçmesi mümkün.
ABD Tarım Bakanlığı’nın 30 Eylül 2024 tarihli son raporuna göre, 2024-25 pazarlama yılında Türkiye'nin Antep fıstığı üretiminin bir önceki yıla göre iki kattan fazla artarak 385 bin tona ulaşacağı tahmin ediliyor. Öngörülen artışın nedeni, bir yıl az bir yıl çok ürün alınan Antep fıstığında “var yılı” olması.
Rapora göre, daha yüksek üretim hacimleri ve normalden daha büyük devir stoklarının, ilk kez büyük miktarlarda Türk Antep fıstığı ihracatına yol açması bekleniyor.
ABD verilerine göre, 2023/24 pazarlama yılında Türkiye’nin Antep fıstığı ithalat hacmi son ticaret verileri doğrultusunda 48 bin ton civarındaydı.
ABD Antep fıstığı, toplam ithalatın yüzde 80'ini oluşturdu. 2024-25 içinse ithalat miktarı tahmini ise üretimin artması beklentisiyle 35 bin ton civarında.
Ancak ithal edilen Antep fıstığı genellikle yüksek ithalat vergileri nedeniyle iç piyasada satılmıyor, bunun yerine işlenmek ve yeniden ihraç edilmek üzere serbest ticaret bölgelerine getiriliyor.