İran'ın teokratik hükümeti için durum giderek kötüleşiyor.
Tahran yönetiminin, bölgenin dört bir yanındaki militan grupları ve müttefiklerini destekleyerek “direniş ekseni” oluşturmaya yönelik onlarca yıllık stratejisi çöküyor.
İlk olarak, 7 Ekim 2023'te İran destekli Hamas'ın İsrail'e saldırmasıyla tetiklenen Gazze'deki İsrail harekâtı başladı.
Bu savaş Lübnan'da bir diğerini doğurdu ve İsrail, İran'ın en güçlü müttefiki Hizbullah'ı darmadağın etti. Hatta İsrail ilk kez İran içinde açıkça başarılı hava saldırıları düzenledi.
Ve şimdi İran'ın Suriye'deki uzun süreli sadık müttefiki Beşar Esat devrildi. Pazar günü şafak sökerken isyancı güçler başkent Şam'ı ele geçirerek ve Esat'ın Ortadoğu kavşağındaki 50 yılı aşkın egemenliğinin sembollerini yıkarak yıldırım harekatını tamamladı.
İran'ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney'in danışmanlarından Ali Ekber Velayeti, Esat ve Suriye'yi “bölgedeki direniş zincirinin altın halkası” olarak nitelendirmişti.
Velayeti, “Suriye hükümeti olmadan bu zincir kırılacak ve İsrail ile destekçilerine karşı direniş zayıflayacaktır” demişti.
Zincirdeki bu kırılma gerçek anlamda bir kırılma. Suriye, İran'ın Lübnan'daki Hizbullah'a silah ve diğer malzemeleri ulaştırmasını sağlayan önemli bir coğrafi bağlantıydı. Suriye'nin kaybı, güney Lübnan'daki güçlü cephaneliğiyle İran'ın doğrudan düşmanı İsrail'in sınırında nüfuz sahibi olmasını sağlayan Hizbullah'ı daha da zayıflatıyor.
Birleşik Arap Emirlikleri'nden üst düzey bir diplomat olan Anwar Gargash, Bahreyn'deki Uluslararası Stratejik Araştırmalar Enstitüsü'nün Manama Diyaloğu'nda “İran'ın caydırıcılık düşüncesi Gazze'deki, Lübnan'daki ve kesinlikle Suriye'deki gelişmelerle gerçekten paramparça oldu” dedi.
İran nükleer program kartını hala elinde tutuyor. Her ne kadar bu niyetini inkâr etse de silah üretme potansiyelini bölgede bir etki gölgesi yaratmak için kullanabilir.
Gargash “İran kritik bir bölgesel oyuncu olmaya devam ediyor. Bence bu anı bağlantı kurmak ve bir sonraki adımın ne olacağını konuşmak için kullanmalıyız” dedi.
İran'ın bölgesel gücünde dramatik tersine dönüş
İran, sadece birkaç yıl önce tüm Ortadoğu'da yükselişe geçmişti. “Direniş Ekseni” zirvedeydi.
Lübnan'daki Hizbullah İsrail'e karşı ayağa kalktı. Esat, Arap Baharı ayaklanmasının iç savaşa dönüşmesini atlatmış gibi görünüyordu. Iraklı isyancılar İran tasarımı bombalarla ABD askerlerini öldürdü. Yemen'deki Husi isyancılar Suudi liderliğindeki koalisyonla savaşarak bir çıkmaza girdi.
Yol ayrımındaki Suriye hayati bir rol oynadı.
Suriye'deki iç savaşın başlarında, Esat'ın devrilmesi ihtimali belirdiğinde, İran ve müttefiki Hizbullah, Suriye'deki Şii türbelerini korumak adına Esat'ı desteklemek için savaşçılar gönderdi. Daha sonra Rusya da hava saldırıları düzenleyerek savaşa dahil oldu.
İran Dışişleri Bakanı Arakçı: “Beklenmedik bir şeydi”
Suriye, hükümet ve isyancıların kontrolündeki bölgelere bölünmüş olsa da askeri harekat toprakları geri kazandırdı.
Ancak Esat'ın geçen haftaki çöküşünün hızı, İran ve Rusya'nın desteğine ne kadar bağımlı olduğunu gösterdi.
İran Dışişleri Bakanı Abbas Arakçı, Pazar gecesi geç saatlerde devlet televizyonuna verdiği demeçte, “Şaşırtıcı olan Suriye ordusunun saldırıya karşı koyamaması ve gelişmelerin hızıydı. Bu beklenmedik bir şeydi” dedi.
Rusya ise 2022'de Ukrayna'da geniş çaplı bir işgal başlattıktan yıllar sonra hala bu ülkeye saplanmış durumda. İran’a nükleer programı nedeniyle uygulanan uluslararası yaptırımlar ekonomisini çökertti.
İsrail için İran’ın bölgesel ağını kırmak önemli
Esat'ı deviren isyancılar arasındaki cihatçı savaşçılar konusunda temkinli olsa da İsrail için İran'ın bölgesel ağını kırmak önemli bir hedef. İsrail, Pazar günü geçici bir güvenlik önlemi olarak Suriye ile İsrail'in elindeki Golan Tepeleri'nde askerden arındırılmış bir tampon bölgeye asker sevk etti.
İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu Esat'ın düşüşünü “tarihi bir gün” olarak nitelendirdi ve bunun “Esat'ın ana destekçileri olan Hizbullah ve İran'a karşı güçlü eylemlerinin doğrudan sonucu” olduğunu söyledi.
İran'ın teokratik yöneticileri, uzun zamandır bölgesel ağlarını İranlılara ülkelerinin gücünün bir göstergesi olarak lanse ediyorlardı. İran'ın Esat'ı desteklemek için harcadığına inanılan on milyarlarca dolara duyulan öfke, en son 2022'de olmak üzere son yıllarda ülke çapında patlak veren hükümet karşıtı protestolara neden olmuştu.
İran nükleer programını hızlandırarak karşılık verebilir
Suriye'nin kaybı İran'ın Ortadoğu'da güç projeksiyonu yapma kabiliyetinin sonu anlamına gelmiyor. Husi isyancılar, İsrail'e ve Kızıldeniz'de hareket eden gemilere saldırılar düzenlemeye devam ediyor ancak liderlerinden net bir açıklama gelmediği için saldırılarının temposu yine düştü.
İran da nükleer programını sürdürüyor. Uranyumu barışçıl amaçlarla zenginleştirdiği konusunda ısrar etse de Batılı istihbarat kurumları ve Uluslararası Atom Enerjisi Dairesi (IAEA) İran'ın bir nükleer silah programına sahip olduğunu söylüyor.
IAEA Başkanı, Cuma günü yaptığı açıklamada, İran'ın gelişmiş santrifüjler kurmaya başlamasıyla uranyum stokunu “oldukça dramatik bir şekilde” arttırmaya hazırlandığı uyarısında bulundu.
Yunanistan'ın ulusal güvenlik danışmanı Thanos Dokos ise Bahreyn'de yaptığı açıklamada, “İran nükleer silah geliştirirse, bu uluslararası nükleer silahların yayılmasını önleme çabalarına büyük bir darbe olur” dedi.
Bölgede özellikle petrol altyapısına yönelik daha geniş çaplı saldırı riski devam ediyor. İlk olarak 2019 yılında Husiler tarafından üstlenilen ancak daha sonra uzmanlar tarafından İran tarafından gerçekleştirildiği değerlendirilen bir saldırı Suudi Arabistan'ın petrol üretimini geçici olarak yarıya indirmişti.
Dokos, “Gerilimin tırmanması sonucunda İran ya da Suudi Arabistan'ın enerji altyapısına yönelik saldırılar olursa bu küresel petrol arzı için kötü haber olur” uyarısında bulundu.
Bundan sonra ne olursa olsun, İran'ın hem içeride hem de dışarıda karşı karşıya olduğu sorunları tartarak karar vermesi gerekecek.
Thanos Dokos, “İstikrar ihraç edilmesi zor bir meta olsa da istikrarsızlık çok hızlı yayılabilir, bu nedenle Orta Doğu'da istikrar hepimiz için çok önemli” dedi.